Ukazała się monografia poświęcona Janowi Heweliuszowi

"Czterechsetlecie urodzin uczonego to dobra okazja, by raz jeszcze przyjrzeć się jego życiu i dziełu, jak również wpływowi, jak wywarł na przyszłe pokolenia" - pisze w przedmowie do monografii prof. Jarosław Włodarczyk, który razem z dr Marią Pelczar z Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk zajął się naukową redakcją tomu. W kolejnych zdaniach historyk nauki przypomniał opinie zaprezentowane we wcześniejszych studiach biograficznych, w których Heweliusz nie był przedstawiany jako "zapaleniec, który mógłby wyprzedzać swoje stulecie i jak Kopernik czy Kepler nadać nauce nowy kształt" (Johann Heinrich Westphal, 1820). Niektórzy badacze dziejów astronomicznych, choć przyznawali gdańskiemu uczonemu miano "dziekana astronomów połowy XVII stulecia", to jednak wytykali mu istotny "brak zaangażowania w prace teoretyczne" (John North, 1972).

Włodarczyk zwrócił w tym miejscu jednak uwagę na to, że choć Heweliusz żył w okresie, który postrzegany jest przez pryzmat nazwisk tej miary co Galileusz czy Newton, to należy pamiętać, iż w każdej epoce poza wybitnymi jednostkami działali również badacze, którzy poprzez swoją pracę poszerzali granice wiedzy szczegółowej. "Nawet największe osiągnięcia nauki mają swój kontekst historyczny - w wymiarze zarówno dziejów nauki, jak i historii powszechnej - i społeczny" - wyjaśnił historyk nauki.

Heweliusz bez wątpienia jest pod tym względem postacią wartą uwagi. Opublikowana właśnie monografia stanowi bogate źródło wiedzy o jego licznych talentach - zarówno uczonego, jak i artysty. Gdański astronom do przedstawiania kosmosu wykorzystywał przecież warsztat rysownika, rytownika czy typografa. Z kolei historia powstawania jego astronomicznych instrumentów, które prezentowały najwyższy europejski poziom, ale których budowa wymagała wielkich nakładów finansowych, daje pogląd na to, jak funkcjonowało i jaką miało specyfikę rodzinne miasto Heweliusza.

Te opisane w monografii badania nad historią nauki i kultury pozwalają lepiej zrozumieć drogi, jakimi kroczyła nauka w XVII wieku - zarówno w Rzeczpospolitej, jak i w całej Europie. Poszczególne rozdziały książki zostały przygotowane przez badaczy, którzy od maja 2010 roku do czerwca roku 2011 wygłaszali w Bibliotece Gdańskiej PAN wykłady poświęcone życiu i dziełu Heweliusza.

Znajdujemy tu więc tekst Lecha Mokrzeckiego o Gdańsku jako ośrodku nauki, oświaty i kultury w czasach astronoma oraz omówienie gdańskich pamiątek i uroczystości poświęconych Heweliuszowi autorstwa Heleny Dzienis. Ewa Ogonowska przedstawiła działalność wydawniczą i drukarską uczonego, Karolina Targosz przeanalizowała dzieła Heweliusza z punktu widzenia historyka sztuki, Lidia Pszczółkowska zaś omówiła obszerną korespondencję astronoma. Grzegorz Szychliński opisał prace Heweliusza nad skonstruowaniem pierwszego zegara wahadłowego, a Jarosław Włodarczyk zaprezentował badania Księżyca gdańszczanina (mapy, nomenklatura, libracja) na tle selenografii europejskiej.

Czytelnik znajdzie też w książce spis prac Heweliusza (książki i artykuły w czasopismach), zebrany przez Marię Otto. Zbiór zawiera również tłumaczenie pracy astronoma "O ruchu libracyjnym Księżyca" (wydane w 1654 roku) oraz "Atlas faz Księżyca" (40 rycin opublikowanych w "Selenographia"), który Heweliusz zestawił na podstawie obserwacji wykonanych w Gdańsku między 4 listopada 1643 roku i 19 kwietnia roku 1645.

Recenzentami monografii byli prof. Jerzy Kreiner i prof. Adam Mazurkiewicz, a konsultację merytoryczną zapewnił Instytut Historii Nauki PAN.

PAP - Nauka w Polsce

ast/ agt/bsz