Gród w Rozprzy młodszy o... pół milenium

Od końca lat 40. do lat 60. XX wieku w całej Polsce prowadzono na szeroką skalę tzw. badania milenijne, których celem było rozpoznanie głównych centrów władzy piastowskiej. Archeolodzy uzyskali wtedy wiele danych na temat dziejów państwa polskiego w początkowych fazach jego trwania.

"Najnowsze badania często wykazują, że poprzednie wnioski były mylne, co związane jest z niedoskonałością ówczesnych metod badawczych" - zauważa jednak dr Sikora. Archeolog wskazuje głównie na problemy dotyczące datowania odkrywanych pozostałości, np. wałów czy grodzisk. Współczesna technika pozwala na tworzenie lepszej dokumentacji, pełniejsze rozpoznanie, a przede wszystkim dokładniejsze określenie chronologii, dzięki zastosowaniu metod dendrochronologicznej i radiowęglowej. "Nasze badania są o wiele bardziej precyzyjne, niż było to możliwe pół wieku temu" - dodaje badacz.

Obecnie naukowct są w stanie określić wiek powstania niektórych zabytków z dokładnością niemal co do roku. Tak było w przypadku części drewnianych konstrukcji grodowych odkrytych w Rozprzy.

Dotąd uważano, że znajdujący się w tym miejscu gród był niewielki, a jego wewnętrzna średnica mierzyła zaledwie 18 m. Otaczać go miały niewielkie, nieobronne osady, położone na niewysokiech wzniesieniach w dnie doliny rzeki Luciąży.

Analiza zdjęć lotniczych wykonanych w 2013, 2015 i 2016 r. oraz wyniki badań geofizycznych pozwoliły na modyfikację tego obrazu. Okazało się że bezpośrednio na południe od zewnętrznego wału znajdowało się podgrodzie oddzielone dodatkową fosą. Być może istniał tutaj nawet dodatkowy podkowiasty wał (zrównany później z powierzchnią otaczającego gruntu), który otaczał podgrodzie. Niewielkie osady, których istanienia domyślali się badacze okresu milenijnego, okazały się być częścią tego podgrodzia.

Według najnowszych koncepcji można wyróżnić dwie główne fazy funkcjonowania grodu - wcześniejszą, gdy nie był tak potężny (z końca X lub początków XI w.) - i późniejszą (z XIV w.), z większym, obszernym podgrodziem, centralnie położonym stożkowatym nasypem, który stanowił zapewne podstawę drewnianej wieży - rezydencji i dookolną fosą - jej szerokość mierzyła ponad 20 m!

Dzięki tegorocznym wykopaliskom ujawniono też niezwykły sposób wznoszenia wałów najstarszego grodu. Zwykle w konstrukcjach tego typu wykorzystywano ziemię i drewno. W tym przypadku wał ziemny po zewnętrznej stronie obłożono kostkami darni.

"Najbliższe podobieństwa do takiego rozwiązania pochodzą z obszaru Połabia oraz pogranicza połabsko - saskiego. Uważamy jednak, że nie było to zapożyczenie - wykorzystano surowiec, który był dostępny i spełniał swoją funkcję" - wyjaśnia dr Sikora. Z reguły wały wykańczano gliną lub kamieniami. Jednak w pobliżu grodziska najwyraźniej nie znaleziono wystarczającej ilości tych surowców.

W czasie wykopalisk na archeologów czekały też niespodzianki. "Podstawowa zasada w archeologii brzmi: starsze warstwy znajdują się niżej. Tymczasem w czasie wykopalisk w obrębie fosy starsze zabytki odkrywaliśmy w warstwach wyższych!" - mówi dr Sikora. Rozwiązaniem zagadki okazały się działania ostatniego właściciela grodziska. W 1944 roku zrównał on z ziemią połowę zabytku, wypełniając fosę materiałem z wysokich wałów. W ten sposób uzyskał płaską łąkę, która mogła służyć do jego celów. Podczas tych prac naruszył warstwy zabytków i odwrócił kolejność ich deponowania.

Ze źródeł pisanych wynika, że Rozprza była jednym z ważniejszych grodów na terenie Polski centralnej w XII wieku. Zamieszkiwał tam wówczas urzędnik administracji książęcej, a w XIII wieku ośrodek ten posiadał status siedziby kasztelana. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z XI wieku.

W tym roku badacze odkryli też nieznaną kartę z historii Rozprzy - pale wbite w powierzchnię grodu. Udało się ustalić, że drewno pochodzi z 1576 r. - z czasów, w których gród już nie istniał, i był jedynie wyniesieniem w terenie. Być może zabytkowy już wówczas gród przygotowano wstępne do pełnienia funkcji obronnych, w związku z niepokojami towarzyszącymi elekcji Stefana Batorego - przypuszczają archeolodzy.

Ważnym aspektem przeprowadzonych badań jest interdyscyplinarna współpraca badaczy wielu dyscyplin - podkreśla dr Sikora. Oprócz archeologów zaangażowani w nie są geomorfolodzy, gleboznawcy, dendrochronolodzy, specjaliści od badań makroszczątków roślinnych, szczątków zwierzęcych, w tym pozostałości kopalnych chrzaszczy, ochotek, czy ślimaków, pochodzący z ośrodków polskich i zagranicznych. Dzięki temu możliwa będzie nie tylko rekonstrukcja śladów ludzkiej aktywności, ale także poznanie środowiska naturalnego w otoczeniu grodziska, a nawet przemian klimatu - przekonują badacze. Kierownictwo nad tym programem naukowym w Rozprzy sprawuje dr Piotr Kittel z Katedry Geomorfologii i Paleogeografii Uniwersytetu Łódzkiego.

Badania w Rozprzy finansowane są z funduszy Narodowego Centrum Nauki.

PAP - Nauka w Polsce

szz/ zan/