Gwiazdy kataklizmiczne to szeroka klasa obiektów, które co pewien czas gwałtownie zmieniają swoją jasność. Zachowanie to jest związane z przepływem masy w ciasnym układzie podwójnym składającym się ze zwykłej gwiazdy tracącej materię i gęstego białego karła otoczonego dyskiem, z którego materia opada na jego powierzchnię. Jedną z klas gwiazd kataklizmicznych są nowe karłowate - niemagnetyczne układy, które co kilkanaście-kilkaset dni jaśnieją kilkadziesiąt lub kilkaset razy.

Dużą część naszej obecnej wiedzy dotyczącej układów kataklizmicznych zawdzięczamy polskim astronomom, pośród których na wymienienie zasługują Wojciech Krzemiński, Bohdan Paczyński i Józef Smak. Całą serię prac, dzięki którym zrozumieliśmy zachowanie tego typu układów zapoczątkowało odkrycie Krzemińskiego, do którego doszło prawie równo pół wieku temu.

Na początku lat 60. XX wieku Wojciech Krzemiński odbywał praktykę w amerykańskich obserwatoriach Licka i Lowella. Korzystając z nowoczesnych, jak na tamte lata, urządzeń prowadził dokładne pomiary jasności nowych karłowatych. Dnia 4 grudnia 1961 roku wykonał on obserwacje U Geminorum, które pokazały wyraźne zaćmienia powtarzające się z okresem 4 godzin 14 minut i 45 sekund, jednoznacznie dowodząc, że mamy do czynienia z układem podwójnym.

Pierwotny model Krzemińskiego tłumaczył obserwowaną krzywą zmian blasku nierównomiernie świecącą powierzchnią białego karła, w którą uderzała struga materii ściąganej z towarzysza. Model ten, nie przeszedł pozytywnej weryfikacji, gdy okazało się, że w przypadku U Geminorum to nie biały karzeł jest zaćmiewany.

Poprawny model układu został podany przez Józefa Smaka, który do układu podwójnego zawierającego białego karła i wypełniającą powierzchnię Roche'a gwiazdę ciągu głównego dołożył dysk akrecyjny i tzw. "gorącą plamę" czyli miejsce, w którym akreowana materia zderza się z dyskiem. To właśnie wyłanianie się "gorącej plamy" zza dysku oraz jej zaćmienie przez składnik wtórny było odpowiedzialne za nietypowy wygląd krzywej zmian blasku U Geminorum.

Korzystając z okrągłej rocznicy tych niezmiernie ciekawych wydarzeń oraz z faktu, że jej główni bohaterowie czyli Wojciech Krzemiński i Józef Smak znajdują się obecnie w Polsce, Centrum Astronomiczne im. M. Kopernika PAN w Warszawie organizuje uroczyste kolokwium poświęcone gwiazdom katalizmicznym, które odbędzie się 5 grudnia 2011 roku czyli prawie dokładnie 50 lat po historycznej obserwacji wykonanej przez Krzemińskiego.

W programie kolokwium, oprócz referatów Krzemińskiego i Smaka, znajdą się wykłady przeglądowe innych specjalistów, których prace naukowe są związane z układami kataklizmicznymi.

PAP - Nauka w Polsce

aol/ tot/  bsz