Antropolodzy z UJ na tropie wojennych sekretów Podhalan
Karta inwentaryzacyjna z archiwum fotograficznego IDO - Górale z Maruszyny przed budynkiem plebanii w Szaflarach. Źródło: M. Maj i S. Trebunia-Staszel
Badaczkom z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej udało się po ponad półwieczu odzyskać niezwykle cenne materiały, w tym liczne fotografie, będące plonem aktywności nazistowskich antropologów na Podhalu. Analiza tych dokumentów połączona z badaniami terenowymi pozwoliły wydobyć z niepamięci wydarzenia lat wojny ważne dla tożsamości górali podhalańskich.
Do odsłonięcia zapomnianych kart przeszłości Podhala doprowadził projekt badawczy kierowany przez dr Małgorzatę Maj i dr Stanisławę Trebunię-Staszel z IEiAK UJ.
Punktem wyjścia antropologicznego projektu była niezwykła kolekcja: materiały archiwalne opracowane podczas II wojny światowej na Podhalu przez Instytut Niemieckiej Pracy na Wschodzie (IDO). Po wojnie wywieziono je do USA, gdzie przez lata spoczywały w zapomnieniu w kolekcji Narodowych Archiwów Antropologicznych w Waszyngtonie. Dopiero w 2008 roku trafiły z powrotem do Polski - a dokładniej, do zbiorów UJ.
Zbiory IDO dotyczące Podhala obejmują ponad 22 tysiące stron pisemnej dokumentacji i fotografii pochodzących z lat 1940–1942. Jest to wyjątkowy zapis badań nazistowskich antropologów nad domniemaną "rasą" góralską. Systematyczną akcję Niemcy rozpoczęli w 1942 roku, koncentrując się na mieszkańcach wsi Szaflary.
W dokumentacji znajdujemy m.in. ankiety z pomiarami antropologicznymi i danymi medycznymi wraz z fotografiami badanych osób, szczegółowe opisy rodzin oraz gospodarstw, jak również niezwykle cenny zbiór kilkuset fotografii z życia codziennego mieszkańców Podhala. Można na nich oglądać stroje, domostwa i sprzęty domowe, narzędzia, przedmioty codziennego użytku oraz zajęcia gospodarcze.
Jak podkreślają badaczki z UJ, ta skrupulatna operacja badawcza miała wyraźny cel ideologiczny, gdyż po podboju Polski Niemcy chcieli dokonać selekcji ludności pod kątem jej wartości "rasowej". Zakładali, że część ludności ziem polskich otrzyma "prawo do życia". Brano pod uwagę najpierw górali podhalańskich, Łemków czy mieszkańców wsi z okolic Krakowa i Dębicy jako posiadających rzekomo cechy "germańskie" - stąd te właśnie grupy wytypowano do akcji IDO.
Badaczki z UJ nie zadowoliły się tylko analizą cennych archiwaliów, ale - idąc śladem fotografii i dokumentów pisanych - poszły "w teren", spotykając osoby - dziś w podeszłym wieku - które jako dzieci doświadczyły na własnej skórze badań niemieckich antropologów. Dzięki wysłuchaniu wspomnień Podhalan Maj i Trebunia-Staszel zidentyfikowały wiele osób i miejsc, które nie zostały ujęte w dokumentacji wojennej, a także zrekonstruowały przebieg samej operacji nazistów.
Krakowskich naukowców interesowało także, jak przeprowadzone wówczas wizyty Niemców zapisały się w pamięci mieszkańców Podhala. Jak piszą badaczki, "większość rozmówców zapamiętała strach towarzyszący badaniom, które kojarzono z typowaniem dzieci do zgermanizowania, a w przypadku kobiet i młodych dziewcząt - lęk i wstyd z powodu konieczności rozbierania się przed obcymi mężczyznami". Inni wspominają poniżające i męczące pomiary, łącznie z mierzeniem obwodu głowy, rozstawu oczu, pobieraniem odcisków palców i dokładnymi oględzinami całego ciała.
W trakcie niedawnych wizyt na Podhalu okazało się, że wielu starszych mieszkańców wyparło z pamięci to przykre doświadczenie i nie mówiło o nich nawet z bliskimi; dopiero, kiedy ujrzeli niemieckie fotografie zaczęli wydobywać epizody z pamięci, a następnie odtwarzać historię wojenną rodziny i swoją własną.
Tak więc - zauważają Maj i Trebunia-Staszel - wyciągnięte po latach z szuflady niemieckie dokumenty odegrały dziś ważną rolę w "przywracaniu pamięci" o tamtych czasach i uruchomiły serię wojennych wspomnień.
Więcej na temat badań antropolożek z UJ można przeczytać w Projektorze Jagiellońskim, a także w artykule "Nazistowskie badania antropologiczne i ludoznawcze na Podhalu. Dokument i pamięć", który ukazał się na łamach czasopisma "Konteksty. Polska Sztuka Ludowa" 2013 / nr 1.
O wynikach tych prac jest też mowa w oddanej do druku publikacji zbiorowej Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ: "Antropologia i etnologia w czasie wojny. Działalność Sektion Rassen-und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit w świetle nowych materiałów źródłowych". Książka ukaże się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Badania na Podhalu zrealizowano w ramach grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
PAP-Nauka w Polsce
szl/ krf/
Przed dodaniem komentarza prosimy o zapoznanie z Regulaminem forum serwisu Nauka w Polsce.
